نقشه ستاره‌ای پرومتئوس
عده‌ای از فیلسوفان، نظریه‌پردازان فیلم و محققان برخی فیلم‌های ژانر علمی تخیلی را می‌کاوند تا دریابند که این فیلم‌ها کدام چالش‌های مربوط به فناوری و زندگی در آینده‌ی دور یا نزدیک را برجسته می‌کنند، چه پرسش‌هایی مطرح می‌کنند و چه پاسخ‌هایی به این پرسش‌ها می‌دهند؟ نتیجه؟ «فلسفه فیلم علمی تخیلی»
کتاب «فلسفه فیلم علمی تخیلی» مجموعه مقالاتی است از نویسندگان مختلف که قصد دارد با بررسی تعدادی فیلم کلاسیک علمی تخیلی، مفاهیم فلسفی طرح شده در این فیلم‌ها را به طور عمیق‌تر تحلیل کند و درک افراد را از فرضیات و نتایج این مسائل فلسفی افزایش دهد.
ویراستار مجموعه و یکی از نویسندگان آن استیوِن ام. سندرز، چند کتاب فلسفی (عموماً در حوزه‌ی سینما و تلویزیون) نوشته است. این کتاب را انتشارات دانشگاه کنتاکی منتشر کرده و فیلم‌هایی که انتخاب شده‌اند مربوط به هفت دهه‌ی مختلف از سینمای علمی تخیلی هستند. البته فیلم‌ها تنها از میان فیلم‌های کلاسیک انتخاب شده‌اند.
نویسندگان مقالات این مجموعه، فیلسوفان، نظریه‌پردازان فیلم و محققانی هستند که برخی فیلم‌های ژانر علمی تخیلی را می‌کاوند تا دریابند که این فیلم‌ها کدام چالش‌های مربوط به فناوری و زندگی در آینده‌ی دور یا نزدیک را برجسته می‌کنند، چه پرسش‌هایی مطرح می‌کنند و چه پاسخ‌هایی به این پرسش‌ها می‌دهند.
مفاهیم مختلفی در این مقالات (و فیلم‌های مورد بحث آن‌ها) مطرح می‌شوند و نویسندگان با رویکردهای مختلفی به آن‌ها می‌پردازند. این مفاهیم عموماً ماهیتی فلسفی دارند و نادیده گرفتن فلسفه‌ی آن‌ها و پرداختن به آن‌ها مثلاً صرفاً از دید تکنولوژی، به هیچ وجه کارگشا نخواهد بود. سفر در زمان، هویت فردی و هوش مصنوعی برخی از این مفاهیم هستند.
مفاهیم فلسفی دیگر نیز هستند که با پرداختن به مفاهیم بالا، لاجرم مطرح می‌شوند، از جمله: اخلاق، متافیزیک، نظریه‌ی دانش، فلسفه‌ی سیاسی، و زیبایی‌شناسی. با توجه به اینکه این کتاب نه مجموعه‌ای برای نقد هنری فیلم، بلکه کتابی فلسفی است که در جهت طرح و بررسی مفاهیم عمیق تلاش می‌کند، مطالب آن نیز عموماً در برگیرنده‌ی نوعی تفسیر فیلم هستند.
فلسفه و علمی تخیلی، ارتباط دوسویه‌ی عمیقی دارند. استیوِن ام. سندرز ویراستار مجموعه و نویسنده‌ی مقاله‌ی اول به نام «مقدمه‌ای بر فلسفه‌ی فیلمِ علمی تخیلی» در این باره می‌گوید: «علمی تخیلی، برای تفکر فلسفی خوراک تهیه می‌کند: در رابطه با امکان منطقی سفر در زمان و تناقض‌های آن، مفهوم هویت فردی و اینکه انسان بودن به چه معنا است، ماهیت خودآگاهی و هوش مصنوعی، عواقب اخلاقی مواجهه با موجودات آسمانی، و تغییر آینده به وسیله‌ی علم و تکنولوژی سخن می‌گوید».
به تعبیر ویراستار، مجموعه مقالات این مجلد سه نوع فلسفه را مورد استفاده قرار داده‌اند. برخی از مقالات، فیلم‌ها را از منظر تاریخ و شرایطی که در آن منتشر شده‌اند، بررسی می‌کنند. به عنوان مثال به این می‌پردازند که چه نظریه‌هایی در آن زمان رایج بود و چگونه تفکر زمان را تحت تأثیر قرار داده بود. مثلاً توضیح می‌دهد که تئودور آدورنو، مکس هورکهایمر، و جنیفر مک‌ماهون پس زمینه‌ی ادبی و فلسفی لازم برای فیلم فرانکشتاین را به وجود آورده بودند.
دسته‌ی دوم، مقالاتی هستند که بر نوع خاصی از فیلم‌ها تمرکز می‌کنند و مفاهیم فلسفی را با استفاده از فیلم و صحنه‌ها و مؤلفه‌های مختلفش مورد بحث قرار می‌دهند. گروه سوم مقالات هم آن‌هایی هستند که بر یک تم محتوایی خاص تمرکز دارند و در این راه ممکن است از یک یا تعداد بیشتری فیلم استفاده کنند.
یکی از مقالات به نام «به یاد آوردنِ خود»[۱] با بررسی فیلم «یادآوریِ کامل»[۲] به مفهوم هویت شخصی می‌پردازد. نویسنده در این مقاله به پرسش‌هایی از این قبیل می‌پردازد که چه چیز باعث می‌شود که من با گذر زمان و حتی در شرایطی که بدنم و مواد تشکیل دهنده‌ی آن همواره در حال تغییر هستند، همان آدم قبلی باشم.
مقاله‌ی دیگری در مورد فیلم فرانکشتاین، با تحلیل اگزیستانسیالیستیِ آن استدلال می‌کند که این فیلم نه تنها در مورد نگرانی افراد از مرگ، بلکه در مورد راهی است که افراد تلاش می‌کنند مرگ را انکار کنند و بر آن غلبه کنند. این مقاله از دیدگاه فیلسوف آلمانی، هایدگر در مورد انکار مرگ استفاده می‌کند. نویسنده‌ی مقاله معتقد است که فیلم فرانکشتاین ترس انسان از مرگ را به خوبی نشان می‌دهد و در نهایت این پیام را به مخاطب امروزی منتقل می‌کند که تلاش برای انکار یا فرار از مرگ (همانطور که فرانکشتاین از طریق خلق یک موجود کریه انجام داد) عواقب منفی‌ای برای زندگی به دنبال خواهد آورد.
فیلم روزی که زمین از حرکت ایستاد که یک فیلم علمی تخیلیِ کلاسیک محسوب می‌شود، موضوع یکی دیگر از مقالات کتاب است که به مسائل اخلاقی مربوط به سفر انسان به فضا می‌پردازد. انسان در مواجهه‌ی احتمالی با موجودات فضایی چه خواهد کرد؟ حکم اخلاقیِ جنگیدن با فضایی‌ها و احتمالاً کشتن آن‌ها چه خواهد بود؟ این‌ها و موارد دیگر، موضوعاتی هستند که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته‌اند.
از موضوعات جالب دیگر که در مقالات این کتاب مورد بحث قرار می‌گیرد، تناقض‌های سفر در زمان است. ویلیام جِی دِولین در مقاله‌اش در این رابطه می‌گوید که تناقض‌های مربوط به سفر در زمان را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته‌ی اول تناقضات به اثراتی باز می‌گردد که بر کسی که در زمان سفر می‌کند، اعمال می‌شود. مثلاً اگر فردی بتواند به گذشته سفر کند، و سفر او بتواند گذشته را تغییر دهد، هویت فردی او چگونه تغییر خواهد کرد؟ دسته‌ی دوم تناقضات به ناممکن‌های منطقیِ سفر در زمان بازمی‌گردد، مثلاً اگر کسی بتواند گذشته‌ی خودش را تغییر دهد، به نظر می‌آید که زنجیره‌ی علت و معلول دچار اختلال شود.
هوشیاری و خودآگاهی که از سخت‌ترین مسائل علم و فلسفه‌ی امروز به حساب می‌آیند، از دیگر موضوعاتی هستند که در این مجموعه مورد بحث قرار می‌گیرند. جِیسون هُولت به هوش مصنوعیِ ربات فیلمِ ترمیناتور اشاره می‌کند و می‌گوید: «ترمیناتور به ما دستمایه‌ی لازم را می‌دهد تا سعی کنیم بفهمیم هوشیاری مصنوعی چگونه است … خصوصاً که این هوشیاری احتمالاً عمیقاً با نوع هوشیاری ما متفاوت است». در یک مقاله‌ی دیگر هم نویسندگان در مورد تفاوت هوشیاری یا خودآگاه انسان و ربات به نقش «حافظه» و «احساسات» اشاره می‌کنند و این دو را وجه تمایز بشر می‌دانند.
کتاب فلسفه‌ی فیلم علمی تخیلی، انتشارات دانشگاه کنتاکی، ۲۰۰۷
ماتریکس، متروپولیس، حمله‌ی جسددزدها[۳]، ۲۰۰۱: ادیسه‌ی فضایی، جنگ ستارگان، پیشتازان فضا، بلِید رانر، و شهر تاریک[۴] تعداد دیگری از فیلم‌های علمی تخیلی هستند که دستمایه‌ی بحث‌های جدی اما جذاب فلسفی در این کتاب شده‌اند.
پی‌نوشت:
[۱] Recalling the Self
[۲] Total Recall
[۳] Invasion of the Body Snatchers
[۴] Dark City
۳ آذر, ۱۳۹۷