جیمز باند؛ مرثیه‌ای بر فروپاشی امپراتوری بریتانیا

«ایان فلمینگ»[۱] در سال‌هایی بزرگ شده بود که خورشید هیچ‌گاه در افق‌ امپراتوری بریتانیا غروب نمی‌­کرد. او دوران کودکی­‌اش را با خواندن داستان‌های جذاب یک دزد دریایی به اسم «سر هنری مورگان»[۲] و یک قهرمان نیروی دریایی انگلستان به اسم «هوریشیو نلسون»[۳]، سپری کرده بود. یک­‌بار تا مرز اخراج از دبیرستان «اِتُن» پیش رفت، اما نه به‌خاطر فرار از درس خواندن، بلکه برای دیدن نمایشگاه امپراتوری سال ۱۹۲۴ همراه با دوستش از مدرسه فرار کرده بود؛ نمایشگاهی وسیع که در آن ۵۶ کشور از ۵۸ کشور مستعمره بریتانیا، اجناس خود را به نمایش می‌گذاشتند و از ۲۷ میلیون بازدیدکننده میزبانی می‌کردند. برای فلمینگ، این امپراتوری منبع لایزال غرور ملی بود.

نوستالژی روزهای شکوه امپراتوری بریتانیا یکی از دلایل جذابیت جامائیکا برای فلمینگ بود. سال ۱۹۴۶ فلمینگ خانه خود، همان «گلدن آی»[۴] را در ساحل شمالی جامائیکا ساخت. آن روز آرزو می­‌کرد کاش صد سال پیش فرصت این کار نصیبش می‌­شد، چون جامائیکای دوران فلمینگ، دیگر حال و هوای یک مستعمرۀ مطیع و فرمانبردار را نداشت و گوش تا گوش مرزهایش را مردمی محافظه‌­کار و متعصب و سلسله­‌مراتب‌­های اجتماعی و نژادی سفت و سخت اشغال کرده بودند.

در سال ۱۹۴۶ که فلمینگ خانه خود را در ساحل شمالی جامائیکا ساخت، امپراتوری عظیم بریتانیا، به سرزمین‌­هایی تکه­‌پاره و دورافتاده­ تبدیل شده بود. رمان‌های «جیمز باند» در واقع همین تغییر بزرگ را منعکس و حزن ناشی از علاقه شدید فلمینگ به دوران اوج استعمارگری بریتانیا را آشکار می‌کنند

امپراتوری بریتانیا در دوران اوج خود بر حدود ۴۵۰ میلیون نفر حکمرانی می‌کرد، اما بیست سال بعد، آخرین‌­باری که فلمینگ به جامائیکا سر زد، تمام آن­ها از دست رفته بودند و بریتانیا کوچک شده بود. آن امپراتوری عظیم، به سرزمین‌­هایی تکه­‌پاره و دورافتاده­ تبدیل شده بود. در جامائیکا هم اتفاقی مشابه عقب­‌نشینی امپراتوری بریتانیا ولی در وسعت کم رخ داده بود و سیاه‌پوستان جامائیکایی‌ طعم استقلال را چشیده بودند. رمان‌های «جیمز باند»[۵] در واقع همین تغییر بزرگ را منعکس و حزن ناشی از علاقه شدید فلمینگ به دوران اوج استعمارگری بریتانیا را آشکار می‌کنند. در ادامه به مراحل اندوه او برای روزهای از دست­‌رفته امپراتوری خواهیم پرداخت.

«ایان فلمینگ» نویسنده انگلیسی و خالق مجموعه «جیمز باند» در ساحل ملک شخصی خود (گلدن آی) واقع در جامائیکا؛ کشوری که در آن سال‌ها همچنان از مستعمرات بریتانیا محسوب می‌شد.

مرحله‌ی اول: انکار

سال ۱۹۵۳ زمانی­‌که فلمینگ رمان دوم خود یعنی «زندگی کن و بگذار بمیرند»[۶] را نوشت، امپراتوری بریتانیا به‌­دلیل استقلال هند و پاکستان شکستی بزرگ را متحمل شده بود، ولی جامائیکایی که باند به آن سر م‌ی­زند، طوری به‌­تصویر درآمده که انگار «صد سال است هیچ تکانی نخورده است». وردست او یعنی «کوارل» که از بومیان آن‌جاست، آن­قدر ساده‌لوح است که راحت می­‌توان به او اطمینان کرد. آن‌ها رابطه‌ای شبیه‌­به رابطه زمین‌داران اسکاتلندی‌ با سرکرده محافظان شخصی‌­شان را دارند؛ هیچ حرفی از قدرت در میان نیست. در صفحات کتاب، احترام سران امپراتوری پا بر جا بوده و به خوبی ادا شده است.

مرحله دوم: خشم

پس از فاجعه تحقیرآمیزی که سال ۱۹۵۶ در سوئز رخ داد، یعنی زمانی‌­که واشنگتن، بریتانیا را مجبور کرد از هجوم به مصر صرف­‌نظر کند، از دست رفتن هیمنه بریتانیا و نابودی امپراتوری، انکارناپذیر بود. یک سال پس از آن، زمانی­‌که فلمینگ باند را در داستان «دکتر نو»[۷] به جامائیکای استعماری بر می‌گرداند، این مکان دچار تحول شده است. جامعه استعماری درست اداره نمی‌شود، همه دنبال عیش و نوش‌­اند و مملکت صاحب ندارد. هنگامی‌که باند در حال جاسوسی از باشگاه ملکه، یعنی همان قلب جامعه‌ سفیدپوستان است، می‌گوید: «این حیاط­‌خلوت­‌های یاغی­‌های سفیدپوست، زمان زیادی در جامائیکای مدرن پایدار نخواهد ماند. روزی پنجره‌های باشگاه ملکه شکسته و بدون شک ویران خواهد شد.»

فلمینگ در این بخش در واقع از آنچه خشمگین است که جانشین امپراتوری بریتانیا شده بود: ایالات متحده. (ایان در یکی از سفرهایش نامه‌­ای خطاب به همسر خویش می­‌نویسد و در آن درباره عدم آمادگی آمریکایی‌ها برای اداره دنیایی که اکنون تحت کنترلشان است، می­‌گوید.) در داستان «الماس­‌ها برای همیشه می‌­درخشند»[۸]، باند به گوشه و کنار کشور سرک می‌­کشد و هروقت فرصتی دست می‌­دهد، به برق الماس در چشم پولدارهای طماع، پوزخند می­‌زند؛ چیزی­‌که در منظومه فکری باند، عامل اصلی شکل‌­گیری یک جامعۀ مادی­‌گرا و سرشار از جرم و جنایت است.

«این حیاط­‌خلوت­‌های یاغی­‌های سفیدپوست، زمان زیادی در جامائیکای مدرن پایدار نخواهد ماند. روزی پنجره‌های باشگاه ملکه شکسته و بدون شک ویران خواهد شد.» فلمینگ در واقع از آنچه خشمگین است که جانشین امپراتوری بریتانیا شده بود: ایالات متحده!

مرحله سوم: مجادله

در «از روسیه با عشق»[۹]، هرچند توان و دارایی‌های بریتانیا تحلیل یافته، اما این امید وجود دارد که همچنان بتواند چیز منحصر به فردی سر میز بیاورد. در سکانسی طولانی، تبهکاران روسی در حال امتیاز دادن به توانایی‌های نسبی سرویس‌­های مخفی دشمنانشان هستند [تا قدرتمندترین آن­‌ها را مشخص کنند]. در نهایت فقط ایالات متحده و بریتانیا در لیست دشمنان قدرتمند آن­ها باقی می­‌مانند. آمریکایی‌ها توانایی­‌های اجرایی و البته منابع شگفت‌آوری دارند، اما ایرادشان این است که می­‌خواهند هر کاری را با پول انجام دهند. مأموران بریتانیا ممکن است از نظر تجهیزات در مضیقه باشند، کم حقوق بگیرند و تعدادشان کم باشد، اما به­‌دلیل علاقه بی­‌حدوحصری که نسبت‌­به ماجراجویی دارند، بهترین‌اند. از این رو انسان‌هایی استثنایی – نظیر جیمز باند – این امکان را برای بریتانیا فراهم می­‌کنند که لقمه‌­های بزرگ­تر از دهانش بردارد.

مرحله چهارم: افسردگی

هنگامی­‌که قدرت بیت المللی بریتانیا فروکاهید، باند با حقایق دردناکی مواجه شد. تبهکار آمریکایی، «میلتون کِرِست» در داستان کوتاهی تحت عنوان «هیلدبرند نایاب»[۱۰] خطاب به او می‌گوید تنها سه قدرت در جهان وجود دارند: آمریکا، روسیه و چین. این قدرت‌­ها گه‌­گاه به بریتانیا مقداری پول قرض می‌­دهند تا «از کمک بزرگ­‌ترها بی­‌نصیب نماند». در کتاب «تنها دو بار زندگی می‌کنی»[۱۱]، «تایگر تاناکا» رئیس سرویس مخفی چین به او با طعنه می‌گوید «شما فقط یک امپراتوری بزرگ را از دست ندادید، بلکه انگار مشتاق بودید آن را واگذار کنید.»

از نظر باند، این بریتانیا است که هنوز از دنیا محافظت می‌کند و آمریکا را بارها و بارها نجات می‌دهد او قدرت بریتانیا را هم­چون یک کشتی جنگی امروزی به­‌تصویر می‌­کشد

مرحله پنجم: پذیرفتن

در رمان «در سرویس مخفی علیا حضرت»[۱۲]، سکانسی طولانی وجود دارد که در آن باند و مأمور «ام»[۱۳]، کریسمس را با هم می‌گذرانند. آن­ها هنگام شام، گذشته‌های دور را مرور می­‌کنند؛ روزهای پر از ابهت و شکوه ناوگان نیروی دریایی و «نسل فوق­‌العاده مأموران و ملوانانی که دیگر همانند آن‌ها دیده نخواهد شد». در لحن این صحنه، اندوهی پذیرفتنی وجود دارد.

مرحله ششم: آخرین سوسوهای فانوس انکار

هنگامی­‌که باند در رمان آخر یعنی «مردی با طپانچهٔ طلایی»[۱۴] – این دفعه بدون فرمانی از طرف حکومت – به جامائیکا بازمی‌گردد، فلمینگ دوباره وارد حالت انکار کردن شده است. هیچ­‌کدام از جامائیکایی‌های داستان در خط داستانی، برجسته نیستند به­‌جز گارسون‌ها، تن­‌فروشان، نوازندگان یا سیاستمداران دلقک­‌مأبِ از خود راضی. هرکسی که باند با او مواجه می­‌شود و پست و مقامی تأثیرگذار در نظام دیوان­‌سالاری دارد، انگلیسی است. باند آسوده‌­خاطر است که احترام کشور مادری­‌اش هم­چنان پابرجاست، طوری­‌که حاضر است تمام سرمایه‌­اش را تا آخرین دلار شرط ببندد که مجسمه‌ ملکه ویکتوریا در مرکز کینگستون تخریب و یا دچار آسیب نشده است.

یقینا کلیت پدید آمدن باند را می‌توان «انکار» دانست. از نظر باند، این بریتانیا است که هنوز از دنیا محافظت می‌کند و آمریکا را بارها و بارها نجات می‌دهد او قدرت بریتانیا را هم­چون یک کشتی جنگی امروزی به­‌تصویر می‌­کشد. این بخشی از رویکرد مجموعۀ این رمان‌ها بود؛ ترکیبی از فانتزی­‌ها و تخیلاتِ کش­دار که حقیقت جدید و ناامیدکنندۀ بریتانیا را انکار می‌کند.

جیمز باند برای بریتانیا به یک نماد ملی تبدیل شده است و اهمیت آن در حدی است که به همراه ملکه، مشعل بازی‌های المپیک ۲۰۱۲ لندن را روشن می‌کند. اتفاقی که سرگرم‌کننده، مقداری احمقانه و علنا بی‌مورد بود؛ فراموش نکنیم که «پذیرفتن» آخرین مرحلۀ این سوگواری است.

[۱] Ian Fleming

[۲] Sir Henry Morgan: ملاک و تاجر اهل ولز که بعدها به عنوان معاون فرماندار جامائیکا منصوب شد.

[۳] Horatio Nelson

[۴] Golden Eye

[۵] James Bond

[۶] Live and Let Die, 1954

[۷] Dr. No, 1958

[۸] Diamonds are Forever, 1956

[۹] From Russia with Love, 1957

[۱۰] The Hildebrand Rarity

[۱۱] You only live Twice, 1964

[۱۲] On Her Majesty’s Secret Service, 1963

[۱۳] Agent M.

[۱۴] A Man with the Golden Gun, 1965

۷ خرداد, ۱۳۹۹